دو روز پس از وقوع سیل مهیب در خراسان رضوی، شمار تلفات به «هشت نفر» افزایش یافته است. همزمان رئیس سازمان امداد و نجات از تشدید فعالیت سامانه بارشی و احتمال وقوع سیل در ۷ استان شمالی و شمال‌شرقی کشور خبر داد. رضا عباسی‌نیشابوری گفت: از این تعداد پنج نفر مربوط به شهر مشهد، دو نفر از روستا‌های فریمان و یک نفر از روستای «سرغایه» بخش مرکزی مشهد هستند. مجید دبیریان، عضو شورای شهر مشهد نیز درباره سیل مشهد گفته که این شهر در یک بازه زمانی ۴۰ دقیقه‌ای شاهد ۳۸ میلی‌متر بارش باران بود درحالی که میزان بارش سالانه شهر مشهد ۲۰۰ میلی‌متر است. او تعداد مفقودی‌ها در مشهد را «۱۲ نفر» اعلام کرد و گفت: «برخی از مفقودی‌ها، بچه‌هایی هستند که مدارس‌شان تعطیل شده بود».

موسی‌الرضا حاجی‌بیگلو، دیگر عضو شورای شهر مشهد دلیل وقوع سیل در مرکز استان خراسان‌رضوی را «ساخت‌وساز‌های غیرمجاز و ساخت کمربند جنوبی در کوهشاد» عنوان کرده است. یک شاهد عینی در خیابان «سپاه ۶۹» محله سیدی، در جنوب‌شرق شهر مشهد، ویرانی سیل را ناشی از ساختن خانه‌ها در دره و ساخت دیواری دانسته که مانند سد عمل کرده و بعد باعث سرازیر شدن حجم عظیمی آب شده است. او در ویدئویی که خبرگزاری‌ها منتشر کردند، گفت که تا سقف طبقه همکف بسیاری از خانه‌های این محله را آب گرفته است. او می‌گوید که در ۳۵ سال سکونتش در محله سیدی شاهد چنین سیلی نبوده است. به گفته این شاهد عینی: «پشت دیواری که ته کوچه است یک دره بوده است. دره را برای خانه‌سازی پر کردند و جدول‌کشی کرده بودند»، اما حالا آب آمده و پشت دیوار جمع شده و خانه‌های آن‌ها را تخریب کرده است. حدود ۲۰۰ واحد مسکونی در این محله مشهد خسارت دیدند و یک زن و چهار کودکش فقط در این محله جان باختند.

مطابق با بررسی‌ها؛ دیوار طویل زمین‌های انتهایی کوچه مانند سد عمل کرده و هنگام باران شدید و جاری شدن آب مانع عبور آن شده است و بعد از انباشت آب پشت دیوار، دیوار شکسته و سیل سنگینی به کوچه‌ها و خانه‌های این محل خسارت وارد کرده است.

احمد وحیدی، وزیر کشور صبح پنج‌شنبه ۲۷ اردیبهشت به مشهد سفر کرد و حین بازدید از این محله گفت که «خیابان سپاه منطقه سیدی مشهد جزو بافت‌های فرسوده محسوب می‌شود و جزیی از برنامه‌های ما بوده که نوسازی و بازسازی آن را انجام دهیم».

پیش‌تر حمیدرضا کافی‌نیا، مدیرعامل سازمان آتش‌نشانی مشهد تعداد کشته‌شدگان را ۷ نفر اعلام کرد و گفت که دو نفر از فوت‌شدگان از کسانی بودند که در داخل یک خودرو در زیرگذر میدان انقلاب مشهد در آب محبوس شده بودند و یک مادر و چهار کودکش هم در اثر تخریب خانه‌شان در محله سیدی جان باختند. مشهد پس از تهران و تبریز، سومین شهر به لحاظ حجم بافت فرسوده و ناکارآمد شهری است، اما اقدام اساسی برای نوسازی این بافت صورت نگرفته و روند نوسازی و بازسازی این بافت فرسوده روز‌به‌روز رنگ باخته و نامحسوس‌تر از گذشته شده است.

سیل؟ کدام سیل؟

تعدادی از فعالان محیط زیست هم در شبکه‌های اجتماعی درباره بی‌توجهی به هشدار‌ها درباره دست‌اندازی به کوه‌های اطراف این منطقه مشهد نوشتند. روزنامه خراسان روز پنج‌شنبه در گزارشی با عنوان «سیل سوءمدیریت جان گرفت» به پیگیری دیروز خبرنگارش از مسئولان استان درباره سیل و انکار آن‌ها درباره ابعاد تخریب‌ها اشاره کرده است.

در این گزارش آمده که «سیلی که می‌توان ردپای ضعف در مدیریت بحران، بسته نشدن معابر در معرض سیل و اصلاح نشدن نقاط مستعد آب گرفتگی در شهر را در آن دید».

در این گزارش در توصیف وضعیت خیابان‌ها در ساعت ۳ بعدازظهر دیروز به وقت محلی آمده: «همزمان با بارش شدید باران و رعدوبرق وضعیت برخی از خیابان‌های شهر چنان بحرانی شد که پیرو آن تصاویر متعددی از وضعیت خودرو‌های شخصی گرفتار در سیلاب در رسانه‌های مجازی منتشر شد». «خودرو‌های شخصی در خیابان سیدی، فکوری، بلوار ناصری و… چنان از مسیر خود منحرف شدند که در بلوار ناصری در نتیجه این انحراف برخی از خودرو‌ها با یکدیگر برخورد کردند. علاوه بر این در میدان انقلاب وضعیت به گونه‌ای بود که برخی از خودرو‌های شخصی تقریبا در زیر آب فرو رفتند». اما پیگیری خبرنگار این روزنامه حاکی از بی‌تفاوتی مسئولان و تلاش آن‌ها برای کوچک نشان دادن ابعاد این فاجعه بوده است.

در این گزارش آمده که رئیس گروه پدافند غیرعامل و مدیریت بحران شهرداری مشهد با تکذیب وقوع سیلاب و گرفتار شدن خودرو‌ها به خبرنگار روزنامه خراسان گفت: «شاید چیز دیگری بوده؛ ماشین کارتنی بوده و ماشین آهنی نبوده است!»

براساس این گزارش، مصطفی کلیدری، رئیس گروه پدافند غیرعامل و مدیریت بحران شهرداری مشهد در واکنش به سوال خبرنگار گفته: «سیل؟ کدام سیل؟ بارندگی، سیل نیست. همه جا در اختیار و کنترل است. مقداری آب جمع شده است و سیل نیست».

فرماندار مشهد هم گفته که خودش در محل حاضر است، اما «ماشین‌ها را هم سیل با خودش نبرده است فقط، چون آب زیاد بوده، ماشین‌ها خلاص شده و از پیش رفته است؛ این‌که ماشینی را با خود ببرد و خسارتی داشته باشد چنین چیزی را تاکنون گزارش نکرده‌اند».

بسیاری از کاربران اقدام محسن داوری، فرماندار مشهد که در تصاویر با کت‌وشلوار میان سیلاب ایستاده و ماشین‌ها را هدایت می‌کند را به تمسخر گرفتند.

نوید حسینیون، عضو هیات‌رئیسه حزب کارگزاران سازندگی در استان خراسان‌رضوی در شبکه ایکس با انتشار عکسی از سیل روز چهارشنبه نوشت: «اینجا زیرگذر یک معبر پرتردد مشهد است که مسیر عبور همیشگی ماشین‌ها بوده و امروز محل خارج کردن جنازه شهروندان گرفتار در سیل. سال‌هاست که فعالین محیط زیست هشدار دست‌اندازی به کوه‌ها و مسیر‌های عبور سیل را می‌دهند و شنیده نمی‌شود! مشهد غرق در بحران بود و مدیران مشغول کار‌های نمایشی!»

علی کشمیری، فعال محیط زیست هم در شبکه ایکس نوشت: «فعالان محیط زیست سال‌ها اعتراض کردند که کوهستان جنوبی مشهد را تخریب نکنید و جاده‌کشی نکنید، اما گوش‌هایتان بسته بود و دهانتان باز. مسئولان شهر مشهد حاصل بی‌خردی‌تان را تماشا کنید».

پیش‌تر خبرگزاری مهر تصاویری از میدان انقلاب مشهد منتشر کرد که نشان می‌داد، آب از کوه‌های اطراف میدان انقلاب با شدت هرچه تمام‌تر وارد محیط شهری شد و باعث شد که زیرگذر این میدان زیر آب رفت. هواشناسی خراسان‌رضوی پیش‌تر برای بارندگی‌های چهارشنبه در شهر مشهد «هشدار نارنجی» صادر کرده بود.

تکرار یک حادثه

پنج سال پیش روز ۶ فروردین ۱۳۹۸ پس از بارش شدید باران در شهر شیراز، ناگهان مناطقی از شهر گرفتار سیلاب شد که در محل دروازه قرآن شدت بیشتری داشت. در جریان سیل شیراز ۲۱ نفر جان خود را از دست دادند، هرچند برخی منابع تعداد قربانیان این حادثه را بیشتر گزارش کرده بودند. طرح توسعه این محل و طراحی و اجرای غیرتخصصی آن ازجمله عوامل اصلی این حادثه عنوان شد و بعداً نماینده شیراز در مجلس آن زمان گفته بود که شهرداری شیراز عامل اصلی جاری شدن سیل در این شهر بوده است.

اما کامران داوری، عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد در گفتگو با «سازندگی» می‌گوید که دو دلیل اصلی برای سیل مشهد می‌توان در نظر گرفت. اول باید دید دوره بازگشت این سیل چند ساله بوده است؟ اگر دوره بازگشت سیل ۲۰ سال به بالا بوده است باید توقع چنین شدت و شرایطی را داشته باشیم. این موضوع را هنوز نمی‌توان به طور قطعی گفت، زیرا مشخص نشده که دوره بازگشت این حجم از بارندگی چقدر بوده است، اما به نظر نمی‌آید دوره بازگشت عجیبی بود و زمان رگبار حدد ۱۵ دقیقه بود. او ادامه می‌دهد: دلیل دیگر مربوط به حوزه شهرسازی است. وقتی یک شهر را توسعه می‌دهیم نباید راه‌آب‌های طبیعی را مسدود کنیم یا خیابانی طراحی کنیم که آب در خود آن تجمع کند. متاسفانه تصاویری که از سیل مشهد در خیابان سیدی منتشر شده، نشان می‌دهد که خیابان محله مانند مسیل رودخانه است. وقتی مسیل رودخانه را تبدیل به خیابان می‌کنند باید توقع داشته باشند که یک روزی این اتفاق خواهد افتاد یا مثلاً تصاویری که از بلوار نماز نشان می‌دهد به جای اینکه طراحی خیابان به نحوی باشد که آب به دو طرف خیابان هدایت شود، اما روی سطح خیابان جریان دارد و شرایطی که شاهد آن بودیم را ایجاد کرد.

این پژوهشگر حوزه‌های مدیریت، سیاستگذاری و حکمرانی آب در پاسخ به این پرسش که مسئولان سیل مشهد و خسارات وارد شده به جان و مال مردم را با سیل دوبی مقایسه می‌کنند، می‌گوید: دوره بازگشت سیل دوبی بیش از ۲۰ سال و استثنایی بود و هر چقدر هم که خیابان‌ها مطابق با اصول شهرسازی ساخته شده باشند، اما شهر توان مدیریت آن حجم از آب را ندارد. معمولاً خیابان‌های کوچک برای سیلابی با دوره بازگشت ۵ ساله و خیابان‌های بزرگ برای سیلاب‌هایی با دوره بازگشت ۲۰ ساله طراحی شده‌اند و زمانی که سیلابی با دوره بازگشت ۱۰۰ ساله یا ۲۰۰ ساله اتفاق می‌افتد، بهترین خیابان‌ها با بهترین مهندسی‌ها توان مدیریت این حجم از آب را ندارند.

سیلی که از سوی شهرداری جدی گرفته نشد

مجید لگزیان، کارشناس حوزه شهرسازی، اما با اشاره به ساخت‌وساز‌هایی که در مسیل اتفاق افتاده در گفتگو با سازندگی به بارندگی شدید هم اشاره می‌کند. او می‌گوید: در شهرسازی معاصر باید بین شبکه مسیل‌ها، شبکه سبز و باز طبیعی و شبکه حمل‌ونقل پیوندی ایجاد شود تا آب مسیر خود را داشته باشد. ما در مشهد یک ارتفاعات جنوبی داریم و رود کشف‌رود در شمال شهر. ارتباطات ارتفاعات جنوبی با کشف‌رود از طریق مسیل‌ها صورت می‌گیرد. آب و باران از کوه وارد این مسیل‌های بزرگ و کوچک می‌شود و در نهایت وارد کشف‌رود شده و تا سرخ و ترکمنستان ادامه پیدا می‌کند. او ادامه می‌دهد: در ارتفاعات جنوب مشهد پروژه کمربندی ساخته شده بود که در مسیل بود، از اقدامات دوره گذشته مدیریت شهری این بود که ساخت این کمربند متوقف شد و کل محوطه کمربند تبدیل به پارک شد. در این مسیر جاده‌سازی‌هایی شد و جلوی برخی مسیل‌ها گرفته شد، اما درحال حاضر عمده مسیل‌ها باز است. در بلوار نماز هم آب‌گرفتی‌های زیادی داشتیم، زیرا حجم آب وارد شده از حجم کانال بیشتر بوده است. اما یکی از بزرگ‌ترین مشکل‌ها در بزرگراه کلانتری و میدان انقلاب بوده که دو فوتی هم در آن نقطه داشتیم. بزرگراه کلانتری یکی از مسیل‌های اصلی عبور است. یکی از مشکلات میدان انقلاب این است که بسیار به کوه نزدیک است و وقتی آب به جریان می‌افتد اگر در همان نقطه مدیریت نشود، وارد بزرگراه و بعد زیرگذر می‌شود و شرایط مشابه آنچه روز چهارشنبه اتفاق افتاد، می‌افتد. البته در سال ۹۸ هم این اتفاق افتاد، اما شهرداری پمپ گذاشت و وضعیت مدیریت شد، اما گویی با وجود هشدارها، شهرداری مشهد موضوع را جدی نگرفته بود. این کارشناس حوزه شهرسازی اضافه می‌کند: نقطه بعدی که باعث فوت یک خانواده ۵ نفره شد هم بلوار سپاه سیدی است که از مسیل‌های فرعی آب است. در مسیر این خیابان هم زمین‌های متعلق به آستان قدس رضوی است که دیوارکشی شده بود، اما این دیوار‌ها نتوانسته بود در مقابل ورود آب مقاومت کند. در نهایت اینکه باید در سیاست‌گذاری کلی وقتی ساخت‌وسازی می‌شود به شبکه سبز و باز و ارتباط آن با شبکه مسیل‌ها و آب‌راهه‌ها دقت بیشتری شود که متاسفانه، اما در سیاست‌گذاری کلی شهری به آن توجهی نشده و نمی‌شود.

نوبت «عدلیه» علیه قصور‌های یک سیل

روزنامه خراسان نیز درباره سیل مشهد نوشت: در حالی که از ابتدای هفته گذشته پیش بینی‌های اولیه حاکی از بارش‌های چشمگیر بهاری در روز‌های پایانی هفته در خراسان رضوی و مشهد بود، روز سه شنبه اداره کل هواشناسی هشدار نارنجی صادر کرد. به گفته مدیرکل پیش‌بینی سازمان هواشناسی، در هشدار نارنجی پیش‌بینی می‌شود که پدیده‌ای جوی آثار منفی به دنبال داشته باشد و خسارت‌های احتمالی را سبب شود. این هشدار برای آماده‌باش دستگاه‌های مسئول به منظور مقابله با یک پدیده خسارت‌زا صادر می‌شود. در این هشدار نارنجی، وضعیت پیش رو را چنین توصیف کرده بود: تقویت سامانه جوی فعال در استان و وقوع بارش‌های رگباری با حجم بالا و همچنین گسترش ناپایداری‌ها به شکل رعدوبرق، صاعقه، وزش باد شدید، بارش تگرگ، آب گرفتگی، روان آب، سیلابی شدن مسیل‌ها و اختلال در ناوگان حمل و نقل استان. با این حال و فارغ از سخنان مدیرکل بحران شهرداری مشهد که در گفت و گوی ساعت ۱۶ چهارشنبه وقوع سیل را انکار می‌کرد و اتفاق رخ داده را صرفا آب گرفتگی می‌دانست! مدیریت بحران استان هم واکنش به موقع نداشت و نخستین اطلاعیه مدیریت بحران استان ساعت ۱۶:۱۰ صادر شد. زمانی که ویدئو‌ها و تصاویر اولیه از شدت بارش بین ساعت ۱۴ تا ۱۵ در فضای مجازی دست به دست می‌شد و از ساعت ۱۵ به بعد نخستین تصاویر و ویدئو‌هایی که شدت جریان آب در معابر و آغاز روان شدن سیل را نشان می‌داد، منتشر شد. همه این موارد نشان می‌دهد که مدیریت بحران در این واقعه کارنامه مطلوبی به جا نگذاشت و غافلگیری مدیریت بحران با وجود هشدار هواشناسی مشهود است. به ویژه این که گفت و گوی عصر چهارشنبه خبرنگار خراسان با مصطفی کلیدری، رئیس گروه پدافند غیرعامل و مدیریت بحران شهرداری مشهد که صوت آن نیز پخش شد، نشان می‌دهد که چه مقدار مدیریت شهری ناتوان از رصد دقیق واقعه بوده و به خبرنگار ما گفته است: «سیل؟! کدام سیل؟! بارندگی، سیل نیست! همه جا در اختیار و کنترل است. مقداری آب جمع شده است و سیل نیست.»

شهرسازی بر بستر کوه و مسیل

براساس گزارش‌های سامانه هواشناسی، شاهد بارش ۰۳/۳۲ میلی متر در مشهد بودیم که طی مدت زمان ۴۰ دقیقه یک بارش تاریخی و رکورد بی‌سابقه محسوب می‌شود و باید گفت این بارش طی ۲۰ سال گذشته در مشهد سابقه نداشته، اما این که چنین بارشی در شرایط غافلگیری مسئولان به چنین سیلی تبدیل شده است، می‌تواند ریشه در شهرسازی غلط و دست اندازی نا بجا به ارتفاعات جنوب شهر داشته باشد. اکنون طرح این سوالات و پاسخ به آن‌ها ضروری است: شهری که در دامنه کوه‌ها ساخته می‌شود قطعاً باید زیرساخت و زیرسازی لازم برای هدایت و خارج کردن سیلاب را داشته باشد، چگونه می‌شود که در توسعه شهری و تهیه اسناد توسعه شهری مناطق مختلف به خصوص جنوب مشهد توجهی به مدیریت مسیل‌ها نمی‌شود؟ حجت میان آبادی پژوهشگر مدیریت منابع آب در این باره در صفحه شخصی خود در ایکس (توئیتر سابق) نوشته است: #امنیت_زیستی_شهری روزی که آقایان با "#توهم_توسعه" مشهد، کوه‌های جنوب مشهد را تراشیدند و به تعبیر خودشان در دوران «شهرداران طلایی» اش آن را بی ضابطه توسعه دادند، فکر این روز‌ها را نمی‌کردند. این جاست که می‌گوییم که این سبک توسعه درمشهد (و قم و بسیاری کلان شهرها) باتلاق و سرابی بیش نیست و به زودی آن #توسعه_بی_بندوبار در برابر قدرتِ طبیعتِ تخریب شده تسلیم شده و آن شهر و مردمانش به دلیل کج فهمی سیاستمداران و سیاست گذارانش هزینه‌های آن را خواهند پرداخت. سیاست گذاران و مدیران شهری که هیچ درکی از #امنیت_زیستی_شهری نداشته و ندارند. تأکید می‌کنم هیچ درکی.

تعرض به ارتفاعات جنوب و تذکر صریح رهبر انقلاب

این در حالی است که خراسان بار‌ها درباره تبعات ساخت و ساز در ارتفاعات جنوب شهر واکنش نشان داده بود. ساخت و ساز‌هایی که ضمن آسیب زدن به تنفسگاه شهر، امکان جذب آب و هدایت بهتر سیلاب‌ها را کم کرده و بخش‌های تازه تاسیس شهر در ارتفاعات جنوب را در معرض سیل قرار داده است. مسئله ارتفاعات جنوب مشهد و کوه خواری از سال ۷۶ با طرح پروژه کمربند جنوبی کلید خورد، اما به تدریج در دهه ۸۰ با ساخت و ساز‌های پراکنده در آن منطقه دنبال شد و کار به جایی رسید که شخص مقام معظم رهبری نسبت به این موضوع هشدار دادند و در اسفندماه ۱۳۹۳ فرمودند: «در مشهد - شهر ما - من رفتم دیدم طرف ارتفاعات جنوب شهر که درواقع مرکز تنفس شهر است، دارند افرادی آن بالا خانه می‌سازند، هتل می‌سازند، ساختمان‌های چندطبقه می‌سازند؛ این‌ها بد است، این‌ها غلط است؛ جرم بدانید این‌ها را. یکی از کار‌های اساسی «جرم انگاری» در قانون است؛ این‌ها را باید جرم دانست در قانون و این کسانی که این کار‌ها را می‌کنند تعقیب قضایی کرد. صرف این که بروند قلع بنا بکنند، کافی نیست؛ که آن را هم متأسفانه در مواردی نمی‌کنند، کوتاهی می‌کنند.» پس از این تذکر صریح روند ساخت و ساز در ارتفاعات جنوب متوقف شد، اما آن چه که ساخته شد، اثر خود را در انحراف روان آب‌ها و انسداد مسیل‌ها و تبعات آن در سیل اخیر نشان داد.

سیلاب کجا می‌رود؟

درست است که بارش‌های این چنینی در همه کشور‌های دنیا حتی در کشور‌های پیشرفته خسارت به بار می‌آورد، اما مسئله آمادگی برای مدیریت بحران است و از همه بدتر این که هیچ کس آمادگی مدیریت دوره بازگشت سیلاب در مشهد را نداشت. شهری که در دامنه کوه ساخته می‌شود قطعاً باید زیرساخت و زیرسازی لازم برای هدایت و خارج کردن سیلاب را داشته باشد. چگونه می‌شود که در توسعه شهری و تهیه اسناد توسعه شهری مناطق مختلف به‌خصوص جنوب مشهد توجهی به مدیریت مسیل‌ها نمی‌شود؟ چرا تمام زیرسازی‌ها به‌خصوص جاده‌های ساخته شده در جنوب مشهد مانند ارتفاعات بالای سیدی، بولوار نماز و رضاشهر تا صیاد شیرازی به گونه‌ای ساخته شده اند که خود باید هدایتگر سیلاب به مناطق پرتراکم شهری و ترافیکی مشهد مانند انقلاب باشند؟ چه کسی مقصر این سوء تدبیر در تهیه اسناد بالادستی است؟ سوال مهم‌تر این که اگر قرار باشد یک هفته مشهد زیر فشار چنین بارش‌هایی قرار بگیرد و سیلاب از ارتفاعات وارد مشهد شود، مدیران چگونه آن را مدیریت می‌کنند؟

اما در مرحله بعد انتظار این است که دستگاه قضا تمام کسانی را که در این باره کوتاهی کرده اند، احضار و برخورد لازم را بکند تا درس عبرتی برای مدیران آینده مدیریت بحران باشد. چرا مدیر بحران استان و شهر مشهد از ابتدای صبح چهارشنبه که آسمان این شهر تیره شد و مشخص بود در ارتفاعات جنوب کانون‌های سیلاب در حال شکل گیری است، وضعیت آماده‌باش ۱۰۰ درصدی اعلام نکردند و از طریق رادیو، تلویزیون و بلندگو‌های شهر به مردم اعلام نکردند که در مسیر سیلاب نباشند؟ چرا توسعه شهر و زیرساخت‌های شهری به خصوص در ارتفاعات جنوب متناسب با کانون‌های سیلابی نبوده است؟ انتظار می‌رود شخص رئیس قوه قضاییه به ماجرای قصور‌های رخ داده در ماجرای سیل مشهد ورود کند.ست.